DZIESIĘCIOLECIE BADAŃ WYKOPALISKOWYCH GRODZISKA W GRZYBOWIE, 
GM. WRZEŚNIA, WOJ. WIELKOPOLSKIE

Olgierd Brzeski Zofia Kurnatowska, Mariusz Tuszyński

[Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, tom V, Poznań 2000, s. 57-72]

W Grzybowie, wsi położonej 6 km na północny wschód od Wrześni, nieopodal szosy Września - Witkowo, około 400 m na wschód od byłego dworu Lutomskich (obecnie szkoła podstawowa), znajduje się duże, doskonale zachowane grodzisko. Ta część wsi, gdzie położone jest grodzisko, nosiła nazwę Rabieżyce. Cała powierzchnia grodziska wynosi 4,7 ha, a powierzchnia wnętrza 2,2 ha. Otoczone jest jeszcze dziś imponującymi wałami, w najwyższych partiach sięgającymi 9 m wyso­kości. Narys grodziska zbliżony jest do czworoboku z zaokrąglonymi rogami. Od wschodu znajduje się zaklęśnięcie w wale — dawna brama. Drugie wejście do grodu znajdowało się od północy, tam bowiem ramiona wału zachodzą na siebie, tworząc między sobą przejście. Taka forma bramy, zwana boczną, spotykana jest często w grodach słowiańskich. Obecne wejście na teren grodziska od zachodu, od strony szosy, zostało przekopane zapewne w XIX wieku. Grodzisko leży na lewym brzegu rzeczki Strugi (zwanej też Rudak), dopływu Warty, za którą, jak również na północ i południe od grodziska, znajdują się niegdyś podmokłe łąki (ryc. 1). Suchszy i wyższy teren przylegał do grodziska od wschodu. Obecnie grodzisko otoczone jest rowem, wykopanym w 1935 roku, połączonym z ową rzeczką. Po południowo-zachodniej stronie grodziska było niegdyś jeziorko i mały zagajnik. Również wewnątrz wałów, w partii północno-wschodniej znajduje się mały stawek.

Ryc. 1. Grzybowe, gm. Września. Usytuowanie grodziska,  według W. Kowalenki

Grodzisko od dawna budziło zainteresowanie miejscowej ludności, która wiązała jego powstanie z wojnami szwedzkimi. Znajdowane na grodzisku ołowiane kule zdawały się potwierdzać taką wersję (O. Brzeski 1938). Z zachowanej w archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu informacji nadesłanej do konserwatora prowincjonalnego w 1909 roku wynika, iż jeszcze w 1811 roku obozował tam jakiś oddział armii francuskiej. Jednak na pruskiej mapie sztabowej (Mb. 2001) grodzisko grzybowskie zostało oznaczone jako slaven Schanze. Nie pozostało też nie zauważone przez starożytników polskich i niemieckich w XIX wieku, którzy odnotowali je w publikowanych katalogach grodzisk (por. W. Kowalenko 1938, s. 218). Na ten imponujący obiekt zwrócił uwagę również zna­komity historyk Karol Potkański (1922, s. 444-445), podkreślając jego usytuowanie w równej odległości między Gnieznem a Gieczem.

W roku 1998 przypadło 120-lecie pierwszych bardziej szczegółowych informacji o grodzisku grzybowskim (Ztschr. f. Ethnologie, Verhandlungen, 1978, s. 315). W latach wcześniejszych prowadził tam badania Wilhelm Schwartz, odkrywając m.in. duże ilości kości zwierzęcych i ceramiki „typu grodziskowego" (W. Schwartz 1879, s. 7; por. J. Kaczmarek 1997, s. 92). W 1997 roku przypadło natomiast 60-lecie następnych niewielkich badań sondażowych wykonanych na tym obiekcie przez ówczesnego gimnazjalistę Olgierda Brzeskiego. Zafascynowany imponującym grodziskiem, leżącym w granicach majątku ciotki, u której spędzał wakacje, wykonał on w 1937 roku mniej więcej pośrodku obiektu sondaż o wymiarach 2 x 2 m, stwierdzając pod warstwą ziemi ornej intensywną warstwę kulturową z licznym materiałem ruchomym. Wyniki swych badań opublikował w czasopiśmie Z otchłani wieków (13, 1938, s. 151-153). W tym samym roku grodzisko zostało też ujęte w opracowaniu i katalogu grodzisk wielkopolskich Władysława Kowalenki (1938, s. 218,tabl. I, ryc. 1).

Musiało jednak upłynąć ponad pół wieku, aby grodzisko grzybowskie znalazło się w szerszych planach badań naukowych. W latach intensywnych badań nad początkami państwa polskiego nie wzbudziło ono zainteresowania, aczkolwiek nadal wzmiankowano je w pracach poświęconych wczesnemu średniowieczu (por. J. Kostrzewski 1947, s. 520; 1949, s. 247). Brak informacji o tym grodzie w źródłach pisanych sprawił, iż nie znalazło się w planach badań milenijnych. Jedynie opublikowanie materiałów ruchomych z grodziska i określenie ich ramowej chronologii (W. Hensel 1953, s. 160-162), a następnie wykonanie w 1984 roku planu warstwicowego (W. Hilczer i M. Tuszyński) wzbogaciło dotychczasowe informacje o tym obiekcie.

Podjęcie prac wykopaliskowych na grodzisku w Grzybowie zawdzięczamy inicjatywie dra Olgierda Brzeskiego[1] — współautora niniejszego sprawozdania. Nie zapomniał on w czasie długich lat spędzonych za granicą swej młodzieńczej fascynacji i zapragnął do niej powrócić. Zainteresował zatem grodziskiem poznańskie środo­wisko archeologów mediewistów. W 1988 roku przystąpiono do wstępnego rozpoznania grodziska metodą odwiertów. Wykonali je O. Brzeski, M. Nowacki i M. Tuszyński. Wyniki były na tyle obiecujące, że rozpoczęcie tu planowych badań wykopaliskowych uznano za celowe. Dr Olgierd Brzeski założył Fundację Brzeskich afiliowaną przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Jednym z celów statutowych tej fundacji jest finansowanie badań wykopaliskowych na stanowiskach z początków państwa polskiego, w pierwszym rzędzie w Grzybowie. Uformowała się zatem Ekspedycja Wykopaliskowa w Grzybowie. Kierownikiem prac w terenie jest mgr Mariusz Tuszyński, jego stałym współpracownikiem Maciej Nowacki, często też bierze udział w pracach wykopaliskowych dr Olgierd Brzeski. Ogólne kierownictwo naukowe z ramienia Komisji Archeologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu sprawuje prof. dr hab. Zofia Kurnatowska.

Dotacje z Fundacji Brzeskich nie były jednak wystarczające na prowadzenie badań wykopaliskowych. Główny sponsor wspomaga zatem ekspedycję dodatkowymi funduszami, od 1993 roku również władze gminy Września wspierają skromne finanse ekspedycji. W 1995 roku ekspedycja otrzymała też dotację od wojewody poznańskiego. Trzeba też wymienić innych sponsorów: p. Bachorza z Kanady, firmę „Kosłom" p. Koczorowskiego oraz Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji we Wrześni. Nawiązano też owocną współpracę z grupą młodzieży niemieckiej z gminy Garbsen w rejonie Hannoweru. Bierze ona co roku udział w wykopaliskach pod opieką inż. Bernda Petri, który zafascynował się badaniami wykopaliskowymi i wspiera ekspedycję zarówno swą wiedzą fachową (opracował np. schemat konstrukcji wału z uwzględnieniem problemów statyki budowli), jak i zaspokajają niektóre bardziej przyziemne potrzeby.

W roku 1997 udało się trwale zabezpieczyć cały obszar grodziska, który będąc własnością Spółdzielni Produkcyjnej w Wódkach, był poddawany uprawie niszczącej warstwy kulturowe. Z inicjatywy ówczesnego Wojewody Poznańskiego Włodzimierza Łęckiego jesienią 1997 roku Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy wykupiło teren grodziska, stając się jego właścicielem (por. Studia Lednickie 5, 1998, s. 407-409). W ten sposób grodzisko grzybowskie zostało przyłączone do innych ważnych grodów wczesnopiastowskich, wyznaczających jądro państwa polskiego, znajdujących się pod opieką tego specjalistycznego Muzeum.

W 1997 roku Ekspedycja Wykopaliskowa w Grzybowie otrzymała własną siedzibę. Gmina Września przekazała bowiem Fundacji Brzeskich posesję wraz ze stojącym tam budynkiem, w którym znalazły pomieszczenia pracownie i magazyny ekspedycji.

Warto jeszcze wspomnieć, iż prawie od początku badań w Grzybowie zostały zastosowane do dokumentacji prac techniki komputerowe. Już w 1991 roku wprowadzono pierwsze dane opisowe i inwentarzowe do komputera. W 1998 roku rozpoczęto przenoszenie danych do arkusza kalkulacyjnego Exel oraz konwersję inwentarza zabytków wydzielonych do pliku zgodnie ze specyfiką HTML. W 1999 roku powstał program do obsługi wykopalisk Archoś, oparty na bazie danych Acces, którego pewne elementy wykorzystują HTML. Planuje się zintegrowanie w jednym programie wszystkich czynności związanych z dokumentowaniem wykopalisk oraz późniejszą analizą danych.

W 1998 roku uruchomiono też stronę internetową wykopalisk w Grzybowie (http://www.wrzesnia.pl/grzybowo), dostępną także w językach niemieckim i angielskim. Zaskoczeniem była duża liczba zainteresowanych naszym stanowiskiem internautów: około 3 tysiące osób z ponad 20 krajów.

Systematyczne prace wykopaliskowe na grodzisku w Grzybowie trwają już 10 lat, zatem nadeszła pora na podsumowanie dotychczasowych wyników. Opublikowano jedynie wstępne informacje (por. M. Tuszyński 1995; Z. Kurnatowska, M. Tuszyński 1996). Mimo jednak tak długiego czasu badań i wyeksplorowania pełnego bądź częściowego 40 wykopów, przebadana powierzchnia jest nadal niewielka i wynosi około 3% całości. Jak wskazują doświadczenia z innych obiektów, o podobnej wielkości i charakterze, nieraz dopiero po kilkudziesięciu latach badań odsłaniają się istotne elementy, służące następnie do szczegółowej charakterystyki i interpretacji badanego zabytku.

Wykopy sytuowano, kierując się początkowo wynikami uprzednich badań wiertniczych, a następnie osiąganymi już w trakcie wykopalisk rezultatami (ryc. 2). Jeden ich ciąg (A) został zlokalizowany na majdanie, gdzie badania wiertnicze ujawniły znaczne różnice w poziomie zalegania calca. Nawiązywały do tych pierwszych wykopów dwa wykopy szerokopłaszczyznowe (B). Dalsze ciągi wykopów zostały usytuowane w rejonie wału zachodniego: ciąg C w miejscu zniszczenia obwałowań przez nowożytny przekop, a ciąg D miał już na celu uzyskanie ciągłego przekroju przez wał z nawiązaniem do warstw wnętrza grodu. Pozostałe grupy wykopów zlokalizowano we wschodniej (E, G, H) i północno-wschodniej partii grodziska. Miały one różne cele badawcze. Wykop 17 (E) usytuowano w celu sprawdzenia wyników badań wiertniczych; wykop 8 (F) miał posłużyć do uzyskania danych dla określenia pochodzenia niewielkiego stawka (oczyszczanie stawku w początkach lat dwudziestych naszego wieku zniszczyło jednak wcześniejsze nawarstwienia); wykopy w ciągu G miały charakter ratunkowych, objęły bowiem część przywalową, zniszczoną przez wykopanie przez młodzież głębokiej ziemianki; w końcu wykopy ciągu H usytuowano na przedpolu bramy wschodniej.

Zanim przejdziemy do charakterystyki nawarstwień wczesnośredniowiecznych warto wspomnieć, iż na grodzisku zarejestrowano liczne zabytki wiążące się z pradziejowym użytkowaniem tego stanowiska. W. Schwartz (1880, s. 15) wspomina o siekierce wykonanej z porfiru znalezionej wewnątrz grodziska. W trakcie badań wykopaliskowych znaleziono już ponad 600 sztuk rozmaitych narzędzi, wiórów i odpadków krzemiennych, pochodzących z mezolitu i neolitu (wg J. Marciniaka, mps). Ponadto znalazło się parę mało charakterystycznych skorup neolitycznych. Z okresu wpływów rzymskich pochodzi fragment fibuli i paciorek z wielobarwnego szkła.

Ryc. 2. Grzybowo, gm. Września. Plan grodziska z naniesionymi wykopami  i oznaczeniami ciągów wykopów. Opracował M. Tuszyński

Znaczna część dotąd wyeksplorowanych wykopów badawczych przyniosła dane na temat konstrukcji wałów obronnych grodziska, ujawniając przy tym nieznane, zniwelowane konstrukcje mniejszego założenia obronnego. Natrafiono na nie w części północnej ciągu A, charakteryzującej się znacznym zagłębieniem w stosunku do części południowej (wykopy 3-4, 6-7 i wykopy o przeorientowanym kierunku: 11, 18, 27, 38). Znakomity stan zachowania zwłaszcza niżej zalegających konstrukcji drewnianych pozwolił nie tylko na ich odtworzenie, lecz również na uzyskanie z tej partii wielu dat dendrochronologicznych[2]. Wstępna analiza pozwoliła wyróżnić układ konstrukcyjny poprzedzający budowę wału (zalegał bowiem pod jego odsadzką) oraz dwie fazy jego budowy. Z wcześniejszego układu konstrukcyjnego zachował się rząd słupów i 3 dranice, datowane na 921 i 922 rok, a dla jednego ze słupów uzyskano datę dendro — 918 rok (M. Krąpiec 1998, s. 77). Wyznaczały one odmienny od późniejszych konstrukcji wałowych kierunek. Trudno na razie zinterpretować owe konstrukcje. Uchwycona szerokość wału I fazy wynosiła 17 m, jądro wału, posado­wione bezpośrednio na warstwie próchnicy pierwotnej, zbudowano w konstrukcji rusztowej, zachowanej jedynie w postaci cienkich smużek. Szerokość stosów tworzących wał zawierała się w przedziale 2,2 - 2,4 m. Od strony południowej wał umacniała odsadzka, zbudowana również w konstrukcji rusztowej i zabezpieczona hakami. Zastosowano przeważnie drewno dębowe, uzupełnione jesionem. Najmłodsza data dendro uzyskana z odsadzki to 935 rok. Drewno pochodziło z grubych bali łupanych prawdopodobnie klinami na belki o przekroju trójkątnym. Przed wałem znajdowało się rumowisko belek, z których najmłodsza datowana jest na 930 rok. W II fazie wał został poszerzony przez nadbudowanie odsadzki i dostawienie dwu stosów od zewnątrz (na wspomnianym rumowisku), z których przynajmniej zewnętrzny pełnił rolę odsadzki. II faza wału została zniszczona przez pożar, o czym świadczy około 0,5 m warstwa spalenizny zalegająca na odsadzce. Po spaleniu wału nie odbudowano. Został on zniwelowany, a jego pozostałości zostały najprawdopodobniej zużyte do wyrównania powierzchni majdanu. Wiąże się to z bardzo istotnym zagadnieniem pierwotnego ukształtowania powierzchni grodziska, ewentualnych zagłębień terenowych bądź nawet drobnych cieków czy oczek wodnych, które wymagały znacznych prac niwelacyjnych. Będzie to przedmiotem dalszych szczegółowych badań.

Istotnych danych na temat konstrukcji wału zewnętrznego dostarczył natomiast ciąg wykopów D, częściowo uzupełniony ciągiem C. Wynikiem badań stal się pełny profil wału wraz z fragmentem nawarstwień wnętrza grodu. Nie wyjaśniono jedynie, czy wał miał w tym miejscu odsadzkę zewnętrzną. Uzyskanie danych na ten temat utrudnia wspomniane wyżej otoczenie w 1935 roku grodziska rowem, co zakłóciło pierwotną stratygrafię. Szerokość podstawy wału wynosiła 28 m. Jądro składające się z 9 stosów wzniesiono w konstrukcji rusztowej przesypywanej piaskiem, piaszczystą próchnicą, niekiedy z zawartością materiału ruchomego, zatem pochodzącą z wcześniejszych obiektów, oraz gliniastym żwirem. Pod wałem zachowała się próchnica pierwotna, jedynie od wewnątrz stopa wału została zagłębiona w calec. Od zewnątrz nie stwierdzono podobnego zagłębienia, zaobserwowano jedynie niwelację terenu. Zły stan zachowania drewna nie pozwolił stwierdzić, czy konstrukcja od zewnątrz została umocniona hakami. Drewno zachowało się lepiej od wnętrza waru, gdzie uchwycono fragment zwęglonego lica do wysokości 6 belek. Z tej partii wału uzyskano również daty dendro wskazujące w przypadku najlepiej zachowanej próby na lata około 922 (M. Krąpiec 1998, s. 77). Warto wspomnieć, iż pod wałem w małej jamie wykopanej w calcu znaleziono zgniecione niewielkie naczynie gliniane, obtaczane górą. Najpraw­dopodobniej zetknęliśmy się tutaj z pozostałością obrzędów zakładzinowych, związanych z budową umocnień.

Wykopy w ciągu C uzupełniły dane z powyższego przekroju obserwacją, iż wał miał zapewne dwie fazy, przy czym faza pierwsza została częściowo zniszczona przez pożar od strony zewnętrznej. Również w tym przekopie nie udało się stwierdzić charakteru odsadzki.

Rozpoznanie umocnień grodu grzybowskiego uzupełniono jeszcze sondażem przecinającym przedpole wału w rejonie wschodniej bramy. Stwierdzono tam obecność płytkiego (1,5 m) zagłębienia o szerokości około 20 m, które nie mogło pełnić funkcji fosy. Ciąg wykopów H usytuowany po wewnętrznej stronie tej bramy (wykopy 22 i 28) ujawnił kamienne podwaliny najprawdopodobniej jakiejś budowli związanej z systemem bramnym. Badania w tej partii jeszcze nie ukończono, dlatego też trudno o ich pełniejszą charakterystykę.

Zabudowa grodu została rozpoznana dotąd jedynie ułamkowo. W wykopach ciągu B (12, 14) i związanych z nimi wykopach ciągu A (l, 2 i częściowo 3) natrafiono na liczne obiekty, zalegające płytko i znacznie naruszone orką, dlatego też duża część materiałów ruchomych znalazła się poza ich obrębem, w warstwie kulturowej. Były to przeważnie niewielkie jamy o trudnej do ustalenia funkcji. Niektóre z nich mogły być pozostałościami budowli naziemnych. Na ślady zabudowy wnętrza paru kolejnych faz w układzie stratygraficznym natrafiono w wykopach ciągu D. Najmłodszy poziom zabudowy był reprezentowany przez pozostałości działalności produkcyjnej, zapewne kuźni. Znajdowało się tam palenisko, otoczone rozwaliskiem kamiennym z obudowy pieca i wypełnione grubymi warstwami popiołu. W okolicy zalegały liczne żużle i przedmioty żelazne, a także fragmenty naczyń z przywartą zżużloną masą. Inny rodzaj działalności produkcyjnej — złotnictwo — poświad­czają znaleziska tygielków, m.in. w obiekcie 11 w zachodniej partii grodziska.

Dalsze obiekty wiążące się z zabudową wnętrza ujawniono w wykopie 17 (E), usytuowanym we wschodniej części grodziska. Wreszcie w wykopach ciągu G w rejonie bramy wschodniej odkryto pozostałości dwóch dużych obiektów o charakterze ziemiankowym. Dotychczasowe odkrycia świadczą o intensywnym użytkowaniu powierzchni grodziska i zabudowaniu jej budowlami różnego charakteru. Przed szczegółową analizą zawartości, a trzeba podkreślić, iż obiekty dostarczyły licznych materiałów ruchomych, ułamków ceramiki, kości zwierzęcych, fragmentów polepy, a także rozmaitych zabytków wydzielonych, trudno przyporządkować poszczególne obiekty określonym fazom użytkowania stanowiska, tym bardziej, że należy się liczyć w najniższym poziomie z pozostałościami obiektów pradziejowych.

Zarówno z obiektów, jak i nawarstwień wałowych i warstwy kulturowej uzyskano bardzo liczne materiały ruchome, m.in. dzięki zastosowanemu przesiewaniu warstw. Pozyskano zatem liczne zabytki drobne (np. paciorki szklane), które mogłyby zostać przeoczone przy zwykłej eksploracji. Jak wspomniano, materiał ruchomy czeka jeszcze na szczegółową analizę, lecz już teraz warto zwrócić uwagę na niektóre kategorie znalezisk, mogące świadczyć o charakterze i randze stanowiska.

Oprócz bardzo licznych fragmentów naczyń, z których udało się zrekonstruować wiele form (ryc. 3 i 4), najliczniej wystąpiły rozmaite przedmioty użytku codzien­nego: noże żelazne, szydła, przęśliki. Znaleziono też fragmenty przedmiotów drewnianych, m.in. 1/8 koła, stępor, strzałę z kościanym ostrzem, a także fragmenty obuwia skórzanego.

Inne kategorie znalezisk należą już do grupy przedmiotów luksusowych, sprowadzanych nieraz z daleka, spotykanych w tym czasie głównie w ważnych grodach wczesnopiastowskich. Są to takie znaleziska, jak: bardzo liczne paciorki szklane, z karneolu i bursztynu, różnej wielkości i kształtu (ryc. 4: 4-7). Następnie przedmioty wykonane z poroża, dość liczne fragmenty grzebieni trójwarstwowych (ryć. 6) pochodzących zapewne z Pomorza Zachodniego (por. E. Cnotliwy 1973, passim), ale także unikatowe grociki strzał i oprawki cylindryczne, pokryte orna­mentem, znajdującym najbliższe analogie na Morawach (Kavanova 1995, s. 205-206, 232, 234, 236, Abb. 37: 20, 26, 29; Abb. 48: 1, 2, 5). Importem są również fyllitowe osełki (ryć. 5: 1-3) z otworem do zawieszania przy pasie.

Na szczególną uwagę zasługują monety: fragment dirhema znaleziony w jednym z obiektów przy bramie wschodniej oraz krzyżówka z pierwszej połowy (być może nawet z I ćwierci) XI wieku[3] znaleziona w warstwie kulturowej związanej z obiektami zlokalizowanymi w zachodniej części ciągu D. Znaleziono także brakteat guziczkowy z XII wieku. Przypomnijmy, iż w końcu XIX wieku na grodzisku znaleziono też srebrny skarb ukryty w naczyniu (J. Śląski, S. Tabaczyński 1959, s. 23). W ostatnim sezonie dzięki inicjatywie M. Andrałojcia podjęto uwieńczoną sukcesem próbę znalezienia resztek tego skarbu, dzięki czemu możliwe będzie uzyskanie dokładniejszych danych na jego temat. Już teraz wiadomo, iż był to skarb dirhemowy, należący zatem do wcześniejszego horyzontu deponowania skarbów w Wielkopolsce.

Ryc. 3. Grzybowe, gm. Września. Zrekonstruowane naczynia glinia- ne obtaczane przykrawędnie i górą. Rys. A. Knaś i M. Czaplińska

Ryc. 4. Grzybowe, gm. Września. Zrekonstruowane naczynia  gliniane całkowicie obtaczane. Rys. A. Knaś i M. Czaplińska

Dotychczasowe wyniki badań wykopaliskowych, a zwłaszcza uzyskane daty dendrochronologiczne i wspomniane wyżej monety pozwalają na określenie ram czasowych funkcjonowania grodu w Grzybowie. Początki grodu przypadają na pierwsze dziesięciolecia X wieku (daty uzyskane z wału wewnętrznego i wewnętrznego lica wału zewnętrznego oscylują wokół lat 920-935). Szczegółowa analiza pozwoli w przyszłości określić dokładniej fazy budowy czy przebudowy grodu. Krzyżówka z początków pierwszej połowy XI wieku określa, jak się wydaje, górną granicę najważniejszego okresu funkcjonowania grodu. Wspomniane wyżej zabytki również dobrze wpisują się w zarysowane ramy chronologiczne. Podobnie bogaty zbiór materiału ceramicznego, reprezentujący zarówno naczynia obtaczane częściowo (por. ryc. 3), jak i obtaczane całkowicie (ryc. 4), zaliczyć można ogólnie do fazy D wczesnego średniowiecza.

Tak ustalona chronologia grodu w Grzybowie skłania do pytania o jego rolę w procesie tworzenia się państwa. Nie ulega bowiem wątpliwości, iż wpisuje się on w grupę dużych grodów centralnych, wznoszonych na ziemi gnieźnieńskiej przez pierwszych władców piastowskich (Z. Kurnatowska 1997). Jest to zarazem jeden z największych i jak dotąd najstarszych grodów tej grupy. Wymienione wyżej zabytki importowane, o charakterze luksusowym poświadczają obecność przedstawicieli ówczesnej elity wśród mieszkańców grodu. Zarówno skarb srebrny, jak i znaleziska pojedynczych monet, tak wówczas rzadkie w warstwach osadniczych grodów wielkopolskich, również wykazują związek z tą grupą społeczną, stanowiącą oparcie dla dynastii w dziele budowy państwa i mającą dostęp do rozmaitych dóbr uzyskiwanych z handlu czy łupów wojennych. Zatem miejsce grodu grzybowskiego w najdawniejszej strukturze władzy nie może ulegać wątpliwości. Przypomnimy, iż leżał on w równej odległości od Gniezna i Giecza, i wraz z Ostrowem Lednickim tworzył jakby czworobok dużych grodów w centrum ziemi gnieźnieńskiej, które stały się manifestacją władzy Piastów w Wielkopolsce. Mamy nadzieję, że kontynuacja badań na samym grodzisku oraz rozpoznanie zasiedlenia całego okręgu grodowego, a zwłaszcza analiza dotąd uzyskanych materiałów, przyniosą dalsze informacje na ten temat.

Bibliografia

Brzeski O.
1938 Grodzisko wczesnohistoryczne w Grzybowie - w powiecie wrzesińskim, ZOW 13, s.151-153.

Cnotliwy E.
1973 Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym, Wrocław.

Hensel W.
1953 Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistoryczne), t. II, Poznań.

Kaczmarek J.
1997 W kręgu Wilhelma Schwartza (czyli sami swoi), [w:] Archeologia i starożytnicy. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Abramowiczowi w 70. rocznicę urodzin. Łódź, s. 87-97. 

Kavanova B.
1995 Knochen- und Geweihindustrie in Mikulżice [w:] F. Daim, L. Polażek (red.), Studien zum Burgwall von Mikulźice, t. I, Brno, s. 113-378.

Kostrzewski J.
1947 Kultura prapolska, Poznań.
1949 Pradzieje Polski, Poznań.

Kowalenko W.
1938 Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistoryczne) (od VII do XII wieku), Poznań.

Krąpiec M.
1998 Oak dendrochronology of the neoholocene in Polana, Folia Quaternaria 69, s. 51-33. 

Kumatowska Z.
1997 Badania nad początkami państwa polskiego. Próba bilansu, Slavia Antiqua 28, s. 25-38.

Kumatowska Z., Tuszyński M.
1996 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Grzybowie pod Września, Kronika Wielkopolski, nr 4 (79), s. 76-85.

Marciniak J. (maszynopis)
Opracowanie zabytków krzemiennych, znalezionych na grodzisku w Grzybowie.

Potkański K.
1922 Ze studiów nad ustrojem grodowo-plemiennym, [w:] Pisma pośmiertne Karola Potkańskiego, t. I, Kraków.

Schwartz W.
1879 I. Nachtrag zu den Materialien zur prahistorischen Kartographie der Prov. Posen. Beilage zum Programm des Konigl. Fr. W. Gymnasiums in Posen, Poznań.
1880 n. Nachtrag zu den Materialien żur prahistorischen Kartographie der Prov. Posen. Beilage zum Programm des Konigl. Fr. W. Gymnasiums in Posen, Poznań. 

Śląski J., Tabaczyński S.
1959 Wczesnośredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski. Materiały, Warszawa-Wrocław. 

Tuszyński M.
1995 Grodzisko w Grzybowie, stan. 1, gm. Września, woj. poznańskie. Doniesienie wstępne, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 3, s. 201-204.

Zietschrift
1978 Zeitschrift fur Etnologie, Verhandlungen, s. 315.

TEN YEARS OF THE EXCAVATING OF THE EARTHWORK AT GRZYBOWO, COMMUNE WRZESNIA

SUMMARY

At Grzybowo, village lying 6 kilometres north-east from Wrzesnia, there is a big (whole area 4,7 hectare, interior part 2,2 hectare), very well preserved stronghold site with ramparts that have gone up to 9 meters high. The site was already known and penetrated at XIX century by lovers of antiquities. In 1938 Olgierd Brzeski did some small investigations there. 10 years ago, at mentioned above Olgierd Brzeski PhD suggestion, methodical excavations were started on the site. As retired man Brzeski, resumed his fascination of the youth - it means archaeology, and established Brzeski Foundation to give the financial support for research at the stronghold at Grzybowo.

Up to now, 40 trenches have been explored there, what covered 3% of the whole area of the site. The trenches were placed according to results received from the prospecting borings, that had been previously done at the stronghold. The great part of explored trenches provided some evidences about ramparts. What more some structures of smaller, earlier stronghold site, were found too. They are invisible today on the surface of me ground and were levelled by later, bigger stronghold. Explored wooden constructions of the ramparts show very well preservation. Therefore it was possible to reconstruct them and to gain some dendrochronological analysis. The analysis gave evidences that explored part of the stronghold at Grzybowo was built in 20ties and 30ties of the X century (there have been also found some non-identified wooden constructions beneath the rampart and recognised two phases of its building). Explored trenches on the site also provided some information about external embankment. It was built in two phases too - earlier phase according to dendrochronological analyse is dated to 922. Furthermore, at the part of eastern gate, some stone structures were found - probably stone basement of a building connected with the gate system.

Interior part of the stronghold has been recognised in a very small degree. There are some evidences of the ground household buildings in western part of the site and houses hollowed into the ground near the eastern gate. There have been found some remains related with workshop area too - in that case remains of the smithy.

Diversity of loose materials have been found from recognised objects, stratigraphic setting of the ramparts and cultural layer of inner part of the stronghold. Besides of many prehistoric artefacts (for example hundreds of flint tools dating to Mesolithic and Neolithic periods), and a great number of fragments of medieval pottery and animal bones, also quite many everyday life usage artefacts and rare pieces of wooden things were found (a fragment of wooden wheel, arrow with bone spear etc.]. Especially interested for archaeological research are some exceptional luxury finds, coming from far away, mainly from significant early Piast state strongholds. Amongst these materials are beads of different size and shape made of glass, camelian and amber (Fig. 5, 4-7), then some artefacts made of antlers, mainly plenty of pieces of three-layers combs (Fig. 6), originating probably from West Pomerania province and some unique arrow spears and decorated cylindrical settings (Fig. 6) with nearest analogy in Moravian region. Whetstones made of phyllith with a hole for hanging them at the belt are also imported goods (Fig. 5, 1-3). Apiece ofdirham and Sachsenpfennig dated to 1st half (maybe 1st quarter) of the XI century were found as well. There is information that at the end of the XIX century a silver hoard deposited in a clay vessel was found at Grzybowo. During the last season of the excavating the stronghold, thank to M. Andralojc, some attempts were done to find the remains of the hoard, which met with success. It appeared that at Grzybowo there was the hoard of dirhams, which could be dated to the early horizon of the hoards deposited in Oreat Poland.

Up to now results of excavating and especially dendrochronological analysis and finds of the coins let to establish the chronological frame for the stronghold at Grzybowo. The beginnings of the site are dated to first decades of the X century. Sachsenpfennig dated to the beginning or 1st half of the XI century fixes, as can be supposed, the upper border the performing of the stronghold. What more, mentioned above early medieval artefacts could be also dated to indicated chronological frames. Besides, a great number of ceramics materials

among which we have vessels turned partly and then fully-turned pots (Fig. 3 and 4), that could be dated to phase D of early Middle Ages, also testify general chronological frames of the stronghold.

Indicated above chronology of the stronghold at Grzybowo determine us to ask about its role in the process of development of early Polish state. It seems to be out of question that Grzybow belongs to the one of big, central strongholds, erected at Gniezno region, by early Piast dynasty rulers. Up to now it is one of the biggest and oldest strongholds among the group of similar sites as well. Imported luxury goods that were found testify presence of contemporary social elite among the inhabitants of Grzybowo. The silver hoard and finds of the coins that are usually quite rarely on the settlement places of Great Poland, show the connection with upper class of the society, which supported the dynasty in the process of consolidation of the state. Grzybowo was placed at the equal distance from Gniezno and Giecz and together with Ostrow Lednicki formed quadrangle of stronghold sites at Gniezno region, which demonstrated power of the Piast in Great Poland. Further researches on the stronghold site at Grzybowo, together with recognition of the other settlements in the region and analyse of materials, could provide us for sure more knowledge about that problem in the future.

Figures

1. Placement of the stronghold at Grzybowo according to W. Kowalenko

2. Plan of the stronghold at Grzybowo with explored trenches and their continuation according to M. Tuszynski

3. Reconstructed clay vessel turned in upper part. Drawing A. Knas and M. Czaplinska

4. Reconstructed fully turned clay vessel. Drawing A. Knas and M. Czaplinska

5. Beads made of glass and camelian (4-7); whetstones made of phyllith (1-3). Drawing A. Knas and M.Czaplinska

6. Decorated artefacts made of antlers. Drawing A. Knas and M. Czaplinska

Adresy autorów:

dr Olgierd W. Brzeski
3476 Wilson, Montreal, Ouebec
H4A2T5
Kanada

prof. dr hab. Zofia Kumatowska
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Oddział w Poznaniu
ul. Zwierzyniecka 20
60-814 Poznań

mgr Mariusz Tuszyński
ul. Św. Andrzeja Boboli 10b
87-100 Toruń

^ă Mariusz Tuszyński