Bogdan Bobowski

Badania Archeologiczne w Trzebnicy - Polska Wieś

Wstęp

W kwietniu 1997 r., w obrębie ulic Ogrodowej, Bolesława Chrobrego, Mostowej i Kwiatowej rozpoczęto prace ziemne związane z wykonaniem rowów pod kable energetyczne. Ponieważ w czasie prac ziemnych prowadzonych w obszarze zabytkowej osady średniowiecznej (tzw. „Polska Wieś”, wpisana do rejestru zabytków pod numerem 26/7/76-29 AZP) odkryte mogą być pozostałości zabudowy Państwowa Służba Ochrony Zabytków, Oddział Wojewódzki we Wrocławiu wydała zgodę (nr 63/97 z dnia 22.04.97.) na przeprowadzenie ratowniczych badań archeologicznych w obrębie planowanej inwestycji. Prace te były prowadzone równolegle z robotami ziemnymi w czasie których wykopano wszystkie rowy pod kable i słupy energetyczne. Badania i nadzór archeologiczny w kwietniu i maju 1997 przeprowadziła firma „Antiqua” z Wrocławia. Badania finansował Inwestor budowy - Zakład Energetyczny Wrocław S.A. Kierownikiem prac archeologicznych został mgr Bogdan Bobowski. 

Charakterystyka geograficzno-historyczna

Trzebnica jest położona w odległości 24 km  na północ od Wrocławia, na północnym stoku Wału Trzebnickiego, który tworzy pas wzniesień morenowych, sięgających na wschodzie od Ostrzeszowa, a na zachodzie linii Nysy Łużyckiej. Część środkowa pasma wzgórz nosi nazwę Wzgórz Trzebnickich, które w rejonie Trzebnicy sięgają 256 - 257 m n.p.m. Miasto usytuowane jest w małej kotlinie nad niewielkim ciekiem (strugą) Sąsiecznicą, zwanym Polska Woda. Dziś już prawie niewidoczny strumień przecinał ważny w średniowieczu szlak komunikacyjny północ-południe na wysokości dzisiejszej ulicy Klasztornej. Stwarzał on dogodne warunki dla funkcjonowania osady obok targu, o której najwcześniejsza wzmianka w źródłach pisanych datowana jest na rok 1138 [1]. Ówczesna osada stanowiła własność znanego wojewody i palatyna Bolesława III Krzywoustego i jego syna Władysława II, zwanego Wygnańcem - Piotra Włostowica.  Teren owej osady zwany też „Polską Wsią” obejmuje dzisiejsze ulice Bolesława Chrobrego, Kwiatową i Ogrodową [2]. Miasto Trzebnica rozłożone pomiędzy dwoma najwyższymi wzniesieniami Wału Trzebnickiego, Farną Górą od strony zachodniej (257 m n. p. m ) i tzw. Winną Górą na płn. -wsch. od Bazyliki (256 m n. p. m ) obejmuje bardzo zróżnicowane i urozmaicone obszary pod względem ukształtowania pionowego terenu. Pod względem geomorfologicznym w okolicach Trzebnicy występuje pas urodzajnych ale ciężkich, zbielicowanych gleb gliniastych, częściowo pochodzenia lessowego. Ciek Polska Woda ma swoje źródło w części południowo-wschodniej Wału Trzebnickiego, niedaleko miasta. Wody tej rzeczki łącznie z wodami jeszcze drobniejszych cieków doprowadzane są do Baryczy w pobliżu Żmigrodu. Dziś niemal niewidoczne koryto Polskiej Wody było znaczniejsze jeszcze w okresie wczesnego średniowiecza, które w okresie gwałtownych przyborów wód zalewało przylegające tereny.

            Do mniej więcej  X w. ziemia trzebnicka pokryta była w znacznej części pierwotnymi borami.  Do tego okresu była też słabo zaludniona. Do stałego osiedlenia się zachęcały dobre warunki glebowe i wodne. Od początku XI w. intensywnie trzebiono lasy uzyskując w ten sposób coraz większe obszary urodzajnych gruntów na cele rolnicze. W związku z tym szybko rosła liczba nowych osad.

            Ślady najstarszego pobytu człowieka i osadnictwa w rejonie Trzebnicy sięgają najstarszego okresu rozwoju ludzkości ( paleolit) [3].  Jest to zatem region jednego z najstarszych w Europie Środkowej osadnictwa, które potwierdzają liczne odkrycia archeologiczno-paleontologiczne z około 30-tu stanowisk. Podobna liczba stanowisk potwierdza ciągłość tego osadnictwa poprzez kolejne epoki: mezolitu, neolitu, brązu, żelaza i wczesnego średniowiecza. Tę ostatnią epokę archeolodzy i historycy datują na okres od  VI/VII w.  do połowy XIII w.

Przeszłość Trzebnicy i jej najbliższych okolic w dobie wczesnego średniowiecza znana jest na podstawie badań archeologicznych prowadzonych dotąd na 9-ciu stanowiskach [4] .

Dotychczas badania archeologiczne, prowadzone zarówno w okresie przed II wojną światową, jak i po 1945 r., dostarczyły obok ceramiki wielu innych zabytków z okresu wczesnego i późnego średniowiecza, między innymi zwartego zasobu glinianych manierek pielgrzymich [5], żaren kamiennych, kości ludzkich jako śladów prawdopodobnego wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego, narzędzi z żelaza i rogu, monet[6]. Dla założenia wzmiankowanej po raz pierwszy w 1138 r. osady targowej oprócz ogólnie korzystnych warunków fizjograficzno-geologicznych ważna rolę odegrał fakt przebiegu w tym rejonie ważnych szlaków handlowo-komunikacyjnych. Trakt prowadzący z Wrocławia do Poznania rozdzielał się właśnie w miejscu założenia pierwszego targu (w pobliżu którego nad strumieniem Sąsiecznica rozlokowała się stara osada) na dwa rozwidlenia.  Jedno prowadziło przez Prusice do Poznania, drugie, potwierdzone w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1208r. [7], krzyżujące się z odnogą Wrocław-Poznań w miejscu placu targowego, prowadziło z Milicza przez Cerekwicę do Urazu. Trakt północ-południe prowadził dzisiejszą ulicą Wolności, a Milicz-Uraz wzdłuż dzisiejszych ulic Milickiej, Jana Pawła II i Daszyńskiego [8] .

            Poświadczony po raz pierwszy targ z 1138 roku, zapewne istniał już przed tym rokiem i musiał przynosić spore dochody. Jego usytuowanie w odległości 24 km od Wrocławia pozwalało kupcom pokonywać tę drogę w ciągu 1-go dnia, po czym mogli się tu zatrzymać, dokonać różnych transakcji kupna-sprzedaży i wymiany towarów, a w osadzie przy tym targu mogli znaleźć pożywienie i nocleg. W 1155 r. targ ten został przeniesiony do pobliskiej Cerekwicy. W dokumencie fundacyjnym klasztoru cysterek, książę Henryk Brodaty zatwierdził już oba targi (przywracając trzebnicki) [9] i jednocześnie przyobiecał wyrównać straty sumą 7-miu grzywien srebra, które mogli ponieść kanonicy wrocławscy, jako właściciele targu cerekwickiego w związku z ewentualnością zmniejszenia się dochodów po reaktywacji targu trzebnickiego.

            Trzebnicka osada wczesnośredniowieczna z nieznanych historykom powodów pozbawiona uprawnień targowych w II połowie XII w., stała się wówczas wsią i faktycznie stanowiła centrum wokół którego powstawała sieć wsi określanych w literaturze historycznej nazwą „Ujazdu” lub „Włości”, w których prowadzona była samowystarczalna produkcja rolnicza. Rozlokowana na południowy-zachód od pierwszego placu targowego, w odległości niespełna jednego kilometra, osada zwana „Polską Wsią”, wzmiankowana jest w XII-to wiecznych źródłach pisanych [10]. Osada ta musiała powstać równocześnie z założeniem targu i stanowiła rdzeń późniejszego organizmu miejskiego. W części północno-wschodniej osady „Polska Wieś” położona była drewniana kaplica św. Piotra, która funkcjonowała zapewne jako kaplica obsługująca pod względem duszpasterskim  mieszkańców tej osady.  Na początku XIII w. w miejscu dawnego cmentarza „Polskiej Wsi”, położonego przy kaplicy [11], a więc w miejscu nieco przesuniętym w stosunku do miejsca pierwotnej lokalizacji kaplicy drewnianej, wzniesiono kościół murowany Św. Piotra i Pawła, który był pierwszym murowanym obiektem powstającego miasta.

            Proces tworzenia organizmu miejskiego kończy ostatecznie moment lokacji Trzebnicy na prawie zwyczajowym polskim w 1224 r. [12], dokonanej przez Henryka Brodatego na prośbę ufundowanego przez niego w 1202 r. [13] klasztoru mniszek cysterskich, ulokowanego przejściowo do 1218 r. właśnie w prowizorycznych pomieszczeniach drewnianych obok kościoła św. Piotra. Lokacja ta stworzyła podstawy prawne bazujące na normach zwyczajowego prawa polskiego do dokładnego określenia granic miasta, funkcjonowania targu i podstaw rozwoju rolnictwa oraz rzemiosł. Obszar miasta objął teren wokół kościoła św. Piotra i Pawła, a także część najstarszej osady trzebnickiej nad Sąsiecznicą. Miasto nie było zbyt rozległe i nie obejmowało klasztoru. Zostało ono otoczone rowami i wałem. Dokładnie wytyczona granica między miastem a klasztorem zabezpieczała obie strony przed ewentualnymi roszczeniami terytorialnymi.

            Stopniowo w ciągu XIII w.,  jeszcze przed lokacją miasta na prawie niemieckim w 1250 r. [14] dla znaczącej części mieszkańców miasta podstawowym źródłem egzystencji obok handlu i rolnictwa, stawało się rzemiosło, którego wytwory dość licznie odsłaniają dawne i obecne badania wykopaliskowe prowadzone głównie w obrębie tzw. Starego Miasta wytyczonego wg lokacji na prawie niemieckim w 1250 r. Lokacja ta nie pociągnęła za sobą typowej dla Śląska zmiany lokalizacji. Pozostało ono na starym miejscu, ale znacznie się powiększyło o szeroki pas ziemi wokół dotychczasowych granic wraz z wytyczonym rynkiem na północ od kościoła św. Piotra i Pawła, wokół którego kształtowało się centrum. Nowa powierzchnia miasta dochodziła do około 13 ha. Znaczna część osady zwanej „Polska Wieś” pozostała nadal poza południową granicą miasta stanowiąc przedmieście.

O wiele rzadziej wykopaliska archeologiczne prowadzone były na terenie tej właśnie części, rozlokowanej nad ciekiem „Polska Woda”, która w świetle dotychczasowych ustaleń archeologów i historyków musiała powstać współcześnie z momentem założenia pierwszego placu targowego przed 1138 r. W każdym bądź razie stan rozpoznania archeologicznego tej części dzisiejszego miasta Trzebnicy jest o wiele słabszy aniżeli terenu starówki miasta lokowanego w 1250 r. (rejon wokół rynku, zwłaszcza w okolicy ul. Brama Trębaczy).  Tym pilniejszy staje się postulat szybkiego objęcia tego terenu badaniami archeologicznymi, które w takiej sytuacji są tym bardziej uzasadnione i obligatoryjne w ramach nadzoru archeologicznego przy wszelkich pracach ziemnych podejmowanych w związku z najróżniejszymi inwestycjami budowlanymi. Jak dotąd rejony, w których można lokalizować osadę „Polska Wieś” były przedmiotem zainteresowań archeologów niemieckich w związku z różnymi pracami porządkowo-budowlanymi. M. in. w kwietniu 1934 r. w miejscu gdzie ulica Bolesława  Chrobrego przylega do właściwej części miasta (północny odcinek ulicy), tuż obok Zakładu Mleczarni w nawiezionej pryzmie gruzu budowlanego znaleziono kilka mocno wypalonych fragmentów wczesnośredniowiecznych naczyń [15]. Jednocześnie kilka lat przed 1940 r. w związku z instalowaniem urządzeń ogrzewczych dla kościoła św. Piotra i Pawła znaleziono wczesnośredniowieczną dębową belkę i monety, co zdaniem ówczesnego konserwatora zabytków archeologicznych we Wrocławiu poświadczało, że na wyrównanym obwałowaniu (drewniano-ziemnym) Polskiej Wsi wzniesiony był kościół (kaplica), który stanowił własność wójta miasta-targu, następnie został on przebudowany w związku z nadaniem prawa niemieckiego. W notatce stwierdzono, że owa Polska Wieś rozlokowana była na wschód i południe względem tego kościoła („Da östlich  und südlich an der Kirche das sogenannte polnische Dorf liegt. . . ”). Jednocześnie dalej autor notatki stwierdził, że miejsce budowy kościoła na wzniesieniu po dawnym obwałowaniu (drewniano-ziemnym) stanowiło określoną prawidłowość, często spotykaną na Śląsku („. . . bei Gründung des Städtchens der alte Burgwall als Standort für die neue Kirche gewählt wurde, wie es so oft in Schlesien der Fall war”) [16]. Urząd konserwatorski zalecił wówczas ostrożność i uwagę przy pracach ziemnych, związanych nawet z pielęgnacją drzew na terenie w pobliżu kościoła („Es empfiehlt sich beim Baumpflanzen und Schachtungen zu anderen Gelegenheiten in der Nähe der Kirche Aufmerksamkeit walten zu lassen”) [17]. Badania powierzchniowe przeprowadzone w 1986 roku potwierdziły fakt istnienia na badanym terenie osadnictwa, które na podstawie pozyskanego materiału ceramicznego datowane zostało na wiek XII-XIII. W 1994 roku przy ulicy Ogrodowej 7/2 w wyniku nadzoru archeologicznego zarejestrowano średniowieczny obiekt mieszkalny - ziemiankę wraz z dużą ilością fragmentów ceramiki, kości oraz pozostałością paleniska.  Obiekt ten wydatowano na wiek XIV lub na przełom XIII/ XIV w.[18] 

Wszystkie przytoczone powyżej fakty potwierdzają intensywność i trwałość tradycji osadnictwa w rejonie „Polskiej Wsi” oraz świadczą o dużej konieczności nadzoru archeologicznego przy wszelkich pracach ziemnych w tym rejonie.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          Zakres i przebieg prac

Projektowane    rowy ( zwane w dalszej części wykopami ) pod kabel linii średniego napięcia znajdowały się w dolinie nieistniejącego już koryta rzeczki Sąsiecznicy, wzdłuż ulic: Ogrodowej ( wyk.  4, 5, 6 ), Bolesława Chrobrego ( wyk. 7, 7a, 10 ), Mostowej ( wyk.  9, 10 ); dwa wykopy były położone w poprzek ulic Ogrodowej ( wyk.  1 ) i Bolesława Chrobrego

(wyk.  8 ). Wykopy 2 i 3 znajdowały się natomiast na terenie prywatnego gospodarstwa p. Ćwirki, położonego przy ul. Ogrodowej 6. Dwa wykopy pod słup wysokiego napięcia znajdowały się na ul. Kwiatowej. Łączna długość wszystkich wykopów nad którymi przeprowadzono nadzór archeologiczny wyniosła ok. 310 m  Głębokość wykopów wynosiła ok. od 0,8m do 1,2m poniżej poziomu gruntu bądź poziomu ulicy, szerokość ok. 0,4 - 0,6m. Podczas nadzoru archeologicznego zadokumentowano w sumie ok. 233,15 m profili wykopów.  Dokładny przebieg nadzoru archeologicznego przedstawiony został w dzienniku badań. W sumie trwał on 14 dni roboczych, podczas których prowadzono nadzór prac ziemnych, wykonywano dokumentację rysunkową i fotograficzną. Prace archeologiczne zakończono dnia 23 maja po stwierdzeniu braku w wykopach śladów obiektów i warstw kulturowych.                                                                                                                                       

Ukształtowanie terenu i analiza układu nawarstwień

 Jak już wspomniano wykopy ulokowane wzdłuż ulicy Ogrodowej, Bolesława Chrobrego, Mostowej  nr 1, 4, 5, 6, 7, 7a, 8, 10, część wykopu 9 znajdowały się w obrębie doliny koryta cieku wodnego  (nie istniejącego już) o nazwie Sąsiecznica. Wykopy te były położone na naturalnej skarpie, która była granicą koryta rzeczki Sąsiecznicy.  Podłoże geologiczne stoku skarpy oraz same koryto cieku wodnego zbudowane były z polodowcowych słabo spiaszczonych glin zwałowych w strefie moreny czołowej. Wykopy 2 i 3 położone były na polu uprawnym na naturalnym wyniesieniu - wysoczyźnie morenowej. Najniżej położonym wykopem był wykop nr 6 - którego północna część była położona na wysokości 193,18 m n.p.m.; Najwyżej zaś zlokalizowane wykopy leżały w zachodniej części doliny - wykopy nr 2 i 3 - 201,23 m n.p.m. oraz na wschód od dawnej doliny rzecznej - wykop nr 9 - 201,6 m n.p.m.                                                                                                             

Wykop 1, profil wschodni ( ryc. 4 ).      

Wykop 1 o długości 11,4 m, szerokości 0,50 m przecinał w poprzek ulicę Ogrodową wchodząc od zachodu na teren gospodarstwa prywatnego; był on zorientowany mniej więcej wzdłuż osi wschód-zachód. Od strony wschodniej do długości 7 m (szerokość ulicy) powierzchnia wykopu, będąca powierzchnią ulicy kształtowała się równomiernie wynosząc do poziomu 194,85 m n.p.m., następnie gwałtownie wzrastała o ponad 1,5 m dochodząc do 196,37 m n.p.m. Głębokość w tej części wykopu wynosiła 1,2 m Układ nawarstwień: pod powierzchnią ulicy o grubości 4 cm  składającej się z drobnych, zbitych kamieni, na długości 7 m wystąpiła warstwa gruzu przemieszanego z ciemną próchnicą, dochodząc do 0,7 m głębokości-warstwa 2. Na odcinku 3,60-4,80 m od strony wschodniej, pod warstwą rumowiska na głębokości 0,60 m znajdowała się 10 centymetrowa warstwa mocno spiaszczonej próchnicy koloru szarobrązowego (10 YR, 5/4 wg skali Munsell-a) - warstwa 3. Warstwy 2 jak i 3 leżały na gliniastym calcu koloru żółtego (10 YR, 7/8) - warstwa 5, która wystąpiła na całej długości wykopu nr 1. Warstwa 2 kończyła się wraz z końcem jezdni. Dalej w kierunku zachodnim wystąpiła warstwa 4 - ciemnobrązowy humus współczesny (10 YR, 4/3), o grubości dochodzącej do 0,70 m, leżący na calcu (w-wa 5). Warstwa szarobrązowej próchnicy (w-wa 3) była fragmentem warstwy humusu pierwotnego zniszczonej przez współczesny wkop - warstwę gruzu (w-wa 2); nie stwierdzono w niej jednak materiału zabytkowego.

Wykop 2, profil południowo-zachodni (ryc. 5).                                                       

Wykop 2 miał długość 55,6 m i został założony na stoku wzniesienia, który opadał z zachodu na wschód. Maksymalna głębokość wynosiła 1,20 m, szerokość 0,60 m Wysokość poziomu powierzchni wykopu 2 w części zachodniej wynosiła 201,23 m n.p.m., w części wschodniej zaś 196,61m n.p.m. Na całej długości wykopu 2 wystąpił ciemnobrązowy  współczesny humus (10 YR, 4/3) o grubości 0,55 m, spoczywający na żółtej lessowej glinie calcowej (10 YR, 7/8). Nie stwierdzono materiału zabytkowego.

Wykop 3, profil wschodni (ryc. 6 ).

Wykop 3 o długości 15 m, szerokości 0,60 m znajdował się na w miarę płaskim wyniesieniu na wysokości 201,23 m n.p.m. i był zorientowany mniej więcej wzdłuż osi północny wschód - południowy zachód. Podobnie jak w wykopie 2 wystąpił identyczny układ nawarstwień: warstwa 1 - ciemnobrązowy współczesny humus (10 YR, 4/3) dochodzący do 0,70 m głębokości, oraz warstwa 2 - żółta lessowa glina calcowa (10 YR, 7/8). Oprócz współczesnego materiału nie stwierdzono żadnego materiału zabytkowego.

Wykop 4, profil zachodni (ryc. 7 i 8 ).

Wykop 4 o długości 34 m i szerokości 0,60 m znajdował się wzdłuż ulicy Ogrodowej, tuż przy ogrodzeniu firmy „Araj” sp.  z o.o. Zorientowany był w kierunku północny wschód - południowy zachód. Teren tej części ulicy Ogrodowej opadał łagodnie w kierunku południowo zachodnim do wysokości 193,78 m n.p.m., początek wykopu od strony północno wschodniej - 194,85 m n.p.m. Maksymalna głębokość wykopu wyniosła 1,30 m. W wykopie 4 zarejestrowano następujący układ stratygraficzny nawarstwień: prawie na całej długości wykopu, bo na 25 metrach, u samej góry wykopu wystąpiła warstwa drobnych, ubitych kamieni będąca budulcem jezdni ulicy Ogrodowej (w-wa 1) o nierównomiernej grubości dochodzącej do 22 cm Pod jezdnią od strony północno wschodniej leżała warstwa jasnożółtego piasku, stanowiąca podsypkę pod jezdnię (w-wa 2), grubość jej rozszerzała się w kierunku zachodnim wykopu dochodząc do 30 cm W części wschodniej profilu pod warstwą 2 leżała warstwa ciemnoszarobrązowej próchnicy (10 YR, 4/2) mocno przemieszanej z gruzem - warstwa 3; miejscami dochodziła do głębokości prawie 1 m . Wystąpiła ona na całej długości wykopu 4, choć w części wschodniej wykopu jej ciągłość została przerwana przez współczesny wkop pod kabel telefoniczny. Wypełnisko wkopu stanowiła szarobrązowa próchnica (10 YR, 5/4) bardzo mocno przemieszana z gruzem i z piaskiem - warstwa 5. W części wschodniej, pod warstwą 3 znajdowała się warstwa żółtobrązowej, spiaszczonej próchnicy - warstwa 4, której ciągłość również zaburzyła warstwa 5 - wkop pod kabel. W tej części wykopu zarejestrowano już na głębokości 0,80 m poziom gliniastego calca w kolorze żółtym (10 YR, 7/8) - warstwa 9. W części środkowej wykopu, na długości od 9,50 m do 17,2 m licząc od strony wschodniej, pod warstwą 2 na głębokości 0,40 m wystąpiła ciemnobrązowa próchnica (10 YR, 3/6) w niewielkim stopniu zmieszana z drobnymi fragmentami gruzu - warstwa 8. Warstwa ta dochodziła do głębokości ok. 0,60 m, a jej grubość wahała się nieregularnie od 6 do 30 cm Pod nią zalegała opisana już warstwa  nr 3, a od strony zachodniej pod warstwą 8 wystąpiła wąska warstewka żółtego piasku (w-wa 2). W dalszej części zachodniej profilu pod jezdnią zalegało rumowisko gruzu ceglanego i kamiennego - warstwa 6, o grubości 0,40 m W jednym miejscu dzieliła ją od warstwy 1 warstewka piasku (w-wa 2) o grubości 6 cm Pod warstwą 3 na głębokości 0,60-0,70 m pojawił się calec (w-wa 9). Pod warstwą gruzu (w-wa 6) w zachodniej części profilu na głębokości 0,40 m wystąpiła cienka- 4 centymetrowa, warstwa ciemnobrązowej (10 YR, 3/6) próchnicy zmieszanej z gliną i z kawałkami gruzu (w-wa 8). Rozszerzała się ona stopniowo w kierunku zachodnim osiągając grubość 0,40 m, a następnie zwężając się ponownie do grubości 4 cm Nad tą warstwą próchnicy zalegała glina zmieszana z próchnicą w kolorze brązowożółtym (10 YR, 6/6) - warstwa 7. W tej części profilu stanowiła ona najwyższą warstwę opisywanego układu stratygraficznego. Ciągłość warstw 7 i 8 została zakłócona w jednym miejscu przez wkopany słup telegraficzny. Należy stwierdzić, że nawarstwienia  w wykopie 4 są współczesne, ich układ był spowodowany budową drogi - jezdni i wyrównywania jej poziomu, wkopem pod kabel (w-wa 5).  Stąd też obecność gruzu ceglanego w warstwach 3, 5, 8, piasku - warstwa 2, jak też warstwy samego nawet gruzu (w-wa 6). Stąd też w tych warstwach nie wystąpił materiał zabytkowy lecz współczesny. Jedynie warstwę 4 można traktować jako warstwę pierwotnej próchnicy spoczywającą na calcu, w której to jednak nie stwierdzono materiału zabytkowego.                                                                                                                                      

Wykop 5, profil zachodni (ryc. 9 ).

Wykop 5 o długości 8 m, szerokości 0,35 m         położony na ulicy Ogrodowej był zorientowany w kierunku północ-południe. Teren w tej części ulicy opadał łagodnie z północy (193,78 m n.p.m.) na południe (193,24 m n.p.m.) ku ulicy Bolesława Chrobrego. Wykop ten stanowił niejako przedłużenie wykopu nr 4, osiągnął on głębokość ok. 1 metra. Układ nawarstwień: w części północnej wykopu wystąpiła cienka warstwa (o długości 2 m) ubitych, drobnych kamieni tworzących jezdnię (w-wa 1), pod którą zalegała podsypka z piasku o grubości 4 cm (w-wa 2). Pod nią wystąpiła warstwa brązowo żółtej  przemieszanej z piaskiem i próchnicą (odpowiednik w-wy 7  z wykopu nr 4) osiągając głębokość do 40 cm - warstwa 3. Pod warstwą 3 zalegała warstwa gruzu, kamieni zmieszanych z brązową próchnicą i z piaskiem - warstwa 6.  Pod warstwami 3 i 6 w odcinku północnym wystąpiła ciemno brązowa próchnica (10 YR, 4/3 ) - warstwa 4, która na głębokości 20-65 cm przecinała ciągłość warstwy 6. Na głębokości 70 cm przy dnie wykopu wystąpiła warstwa gruzu z próchnicą (w-wa 7). Ciemno brązowa próchnica (w-wa 4) przebiegała na całej długości wykopu 5.  W części środkowej i południowej wykopu pod poziomem ulicy wystąpiła do głębokości 35 cm warstwa nawiezionego żółtego piasku (w-wa 5), jednak kolorem i konsystencją różniąca się od warstwy 2. Pod nią zaobserwowano kontynuację warstwy 6, tj. gruzu kamieni zmieszanych z próchnicą, o miąższości 45 cm.  Pod nią zaś zalegała warstwa 4.

Wszystkie opisane wyżej warstwy z uwagi na ich rodzaj i charakter powstały współcześnie w wyniku budowy jezdni i pobliskich zabudowań firmy „Araj”. Nawet warstwę 4 - próchnicę nie możemy uznać za humus pierwotny, a jedynie za nawiezioną z zewnątrz ziemię podczas budowy pobliskich zabudowań gospodarczych. Świadczy o tym leżąca pod nią warstwa gruzu (w-wa 7), co jednoznacznie wskazuje, że warstwa 4 powstała po nawiezieniu współczesnej warstwy gruzu (w-wy 7) i że jest również nawieziona w to miejsce.                                                           

Wykop 6, profil zachodni (ryc. 10 i 11 ).

Wykop 6 o długości 37,5 m i szerokości 0,45 m był założony na ulicy Ogrodowej tuż przy płocie firmy „Araj” i zorientowany mniej więcej w kierunku północ - południe.  Teren w tej części ulicy podnosił się z północy na południe ku ulicy Bolesława Chrobrego. Wykop osiągnął maksymalną głębokość 1 metra. Układ stratygraficzny warstw: pierwszą jednostką stratygraficzną występującą na całej długości wykopu 6 była warstwa drobnego, mocno ubitego żwiru, tworzącego budulec jezdni (w-wa 1). Miejscami grubość jej dochodziła do 28 cm .

 W części południowej profilu pod warstwą 1 wystąpił gruz budowlany zmieszany z próchnicą (w-wa 6), dochodząc miejscami do głębokości 80 cm. Grubość tej warstwy wyniosła maksymalnie 80 cm . Poniżej warstwy 6 w części południowej profilu już na głębokości 40 cm wykopu zalegała  warstwa ciemnoszarobrązowej, spiaszczonej próchnicy (10 YR, 3/2) z małymi fragmentami gruzu ceglanego - warstwa 7. Mocno zwężała się ona w kierunku północnym. Na kilkunastometrowym odcinku profilu poniżej warstw 6 i 7, na głębokości 80 cm wystąpiła już brązowożółta glina calcowa (10YR, 6/8)- warstwa 8. Warstwy 7 i 8 kończyły się w środkowej części długości profilu. W tejże części stwierdzono koniec warstwy 6, jak i zarazem początek warstwy 3- silnie ubitej próchnicy wymieszanej z niewielkimi kawałkami gruzu. Zalegała ona tuż pod jezdnią na głębokości około 23 cm W jednym miejscu w części środkowej profilu warstwa 3 została rozdzielona przez klinowato układającą się warstwę żółtego piasku z gruzem (warstwa 4), która to warstwa zalegała aż do dna wykopu. Warstwa próchnicy zmieszanej z gruzem     (w-wa 3) kończyła się dopiero przy końcu północnej części profilu,  miejscami osiągając grubość 76 cm, natomiast zwężała się znacznie przy końcowych metrach południowej części profilu  (do 10 cm grubości). W południowej części profilu w dwóch miejscach  pod jezdnią  wystąpiła warstewka drobnych ubitych kamieni, będąca podsypką pod jezdnię.  Pod warstwą 3 w dwóch miejscach zalegały na głębokości 50 i 30 cm, wąskie warstewki żółtego piasku - warstwa 4 (10 YR, 7/8). Na głębokości około 65 cm pod warstwą 3, przy dnie wykopu zalegała warstwa piasku mocno zmieszanego z próchnicą, w której wystąpiły duże kawałki gruzu budowlanego (w-wa 5). Miała ona maksymalną grubość około 30 cm Przy końcowym odcinku północnej części profilu pod warstwą 5 na głębokości około 70 cm wystąpiła warstwa ciemnoszarobrazowej  spiaszczonej próchnicy (10 YR, 3/2) z kawałkami gruzu - warstwa 7. Warstwa ta również wystąpiła w południowej części wykopu na głębokości 80 cm poniżej warstwy 7 natrafiono już na poziom brązowożółtej (10 YR, 6/8) gliny - calca  (w-wa 8).

W większości opisanych powyżej warstw znaleziono jedynie współczesny materiał ceramiczny i metalowy. Nie stwierdzono występowania średniowiecznej warstwy kulturowej, ani warstwy humusu pierwotnego. Zostały one prawdopodobnie zniszczone przez współczesne prace ziemne: budowa drogi i ogrodzenia (nawet warstwa 7, leżąca bezpośrednio nad calem, zawierała fragmenty współczesnego gruzu).  Opisane nawarstwienia powstały w wyniku tychże czynności, stanowią materiał wtórnie nawieziony.

Wykop 7 i 7a, profil południowy (ryc. 12,13 i 14 ).

            Wykop 7 o długości 44,3 m, szerokości 0,50 m położony był wzdłuż ulicy Bolesława Chrobrego i zorientowany wzdłuż osi zachód-wschód. Teren w tej części ulicy lekko opadał  z zachodu (195,08 m n.p.m) na wschód (194,37 m n.p.m.). Wykop 7a stanowił niejako dalszą część, przedłużenie wykopu 7 z tym,  że oba wykopy były oddzielone od siebie o około 4,40 m - tyle bowiem szerokości miał wjazd betonowy na teren firmy „Araj”. Wykop 7a miał 4,30 m długości i 0,50 m szerokości. Maksymalna głębokość obu wykopów dochodziła do 1m.

Układ nawarstwień wykopu 7: na skraju wschodniej części profilu (na długości 1,2 m) wystąpiła do głębokości 70 cm warstwa mocno spiaszczonej, żółtobrązowej (10 YR, 5/6) próchnicy - warstwa 1, która bezpośrednio spoczywała na brązowo żółtej (10 YR, 6/8) glinie calcowej - warstwa 9. Ciągłość warstwy calca, dochodzącej w tym miejscu do 30 cm grubości, została przerwana przez warstwę 3 - warstwę piasku, gruzu i fragmentów cegieł. Warstwa ta wystąpiła na głębokości już 10 cm poniżej następnej warstwy, przylegającej od zachodu do warstwy 1 -warstwy szarobrązowej próchnicy (10 YR, 5/2) zmieszanej z gruzem (w-wa 2). Ciągnęła się ona dalej w kierunku zachodnim osiągając maksymalną miąższość 1 m .  Warstwa 3 kończyła się na 8,5 metrze licząc od strony wschodniej profilu. Między 8,5 m  a 16,5 m profilu na głębokości ok.  40 cm, pod warstwą 2 wystąpiła spiaszczona, ciemnoszarobrązowa (10 YR, 3/2) próchnica zmieszana z kawałkami gruzu i cegieł - warstwa 4. Osiągnęła ona grubość do 70 cm W części zachodniej pod warstwą 4, na głębokości 90 cm pojawił się calec (w-wa 9). Na 17 m od strony wschodniej rozpoczynała się górna warstwa ciemnoszarobrązowej próchnicy (10 YR, 4/2) mocno przemieszanej z gruzem i kamieniami ( w-wa 5). Występowała ona dalej aż do końca zachodniej części profilu osiągając maksymalną grubość 70 cm Warstwa 2 od 17 m profilu zaczynała zalegać pod warstwą 4. W części środkowej długości profilu warstwę 5 i 2 oddzieliła wąska warstwa jasnożółtobrązowej (10 YR, 6/4) próchnicy przemieszanej z jasnym piaskiem (w-wa 6), o grubości 13 cm Kończyła się ona na 20 m licząc od strony wschodniej.  W dalszym ciągu w kierunku strony zachodniej ciągnęły się warstwy : 5 i spoczywająca pod nią warstwa 2. Przy końcu zachodniej części profilu pojawił się spoczywający na warstwie 5 beton - fragment jezdni o grubości 10 cm (w-wa 7). Tuż w końcowym (zachodnim) fragmencie profilu pod warstwą 7 wystąpiła cienka warstewka piasku stanowiąca podsypkę pod jezdnię (w-wa 9).

        W wykopie 7a zarejestrowano identyczny układ stratygraficzny jak w zachodnim fragmencie profilu wykopu 7, tj. warstwę betonu (w-wa 7) wraz z podsypką piaskową (w-wa 8), spoczywającą pod nią do głębokości 56 cm warstwą próchnicy z gruzem i kamieniami (w-wa 5) oraz najniższą warstwę - 2 - spiaszczonej próchnicy z niewielką ilością drobnego gruzu. W wykopie 7 w warstwie 2 znaleziono fragmenty XIV/XV w. ceramiki. Była to jednak współczesna warstwa (o przeważającej ilości materiału współczesnego). Warstw średniowiecznych nie stwierdzono, musiały zostać zniszczone przez współczesne prace ziemne. Również nie stwierdzono obecności warstwy humusu pierwotnego. Warstwy spoczywające na calcu były przemieszane z materiałem współczesnym i stanowiły złoże wtórne.

Wykop 8, profil zachodni (ryc. 15 ).

            Wykop 8 o długości 8 m, szerokości 0,6 m przecinał w poprzek całą szerokość ulicy Bolesława Chrobrego, zorientowany był w kierunku północ-południe. Powierzchnia ulicy w tym miejscu opadała łagodnie z południa (194,82 m n.p.m.) na północ (194,4 m n.p.m.). Układ nawarstwień: w górnej części, na całej prawej długości profilu, wystąpił asfalt o grubości 7 cm stanowiący budulec jezdni (w-wa 1). Pod nim zalegała warstwa piasku zmieszanego z gruzem o grubości do 30 cm (w-wa 2). W części południowej profilu pod warstwą asfaltu spoczywała warstwa rumowiska kamieni (w-wa 3) również dochodząca do grubości 30 cm. Obie warstwy 2 i 3 stanowiły podsypkę pod jezdnię. Pod warstwami 2 i w części północnej pod warstwą 3, na głębokości 24 cm zalegała mocno spiaszczona próchnica w kolorze żółtobrązowym (10 YR, 5/6) - warstwa 4. Maksymalna jej grubość wyniosła 30 cm. W środkowym odcinku profilu poniżej warstwy 4 odnotowano wąską warstewkę żółtego (10 YR, 7/8) piasku - warstwa 5. Od północy stykała się ona z 10 cm warstwą szarobrązowej próchnicy (w-wa 6), która niejako wbijała się klinowato w warstwę 4. Warstwa 6 wystąpiła na głębokości 50 cm. Jeden metr od strony południowej, na głębokości 56 cm brała początek kolejna jednostka stratygraficzna - warstwa 7 - ciemnoszarobrązowa (10 YR, 4/2) próchnica zmieszana z piaskiem, z drobnymi fragmentami węgielków drzewnych. Zwężała się ona w kierunku północnym osiągając grubość zaledwie 3 cm W warstwie tej znaleziono fragment ceramiki wczesnośredniowiecznej. Pod całą długością warstwy 7 i pod warstwą 4 w jej fragmencie południowym odnotowano już calec - żółtą (10 YR, 7/8) glinę (w-wa 8). Przy końcu północnej części profilu wystąpiła współczesna pionowa płyta chodnikowa, na której kończyły się warstwy 1, 3, 4, 7 i 8. Na północ od płyty chodnikowej przy końcu profilu stwierdzono kontynuację jedynie warstwy 4, która w tym miejscu miała grubość 22 cm oraz warstwy calcu (w-wa 8).

        W wykopie 8 odnotowano występowanie średniowiecznej warstwy kulturowej - była nią warstwa ciemnoszarobrązowej spiaszczonej próchnicy (w-wa 7) spoczywająca na calcu, na głębokości już 56 cm od powierzchni wykopu; poziom występowania warstwy - 194,30 m n.p.m. Pozostałe warstwy można traktować jako współczesne, za wyjątkiem być może warstwy 5 - żółtego piasku spoczywającego na warstwie średniowiecznej.

  Wykop 9, profil zachodni (ryc. 16 ).

Wykop 9 o długości ok. 93 m, szerokości 0,50 m położony był wzdłuż ulicy Mostowej,  zorientowany w kierunku północny zachód - południowy wschód. Teren w tej części stanowiska wyraźnie wznosił się ku górze z północnego zachodu (194,92 m n.p.m.) w kierunku południowo - wschodnim (201,6 m n.p.m.). Sporządzono tylko 19,35 m dokumentacji rysunkowej profilu wykopu 9, pozostały odcinek wykopu stanowiły warstwy zakłócone wkopami pod współczesną kanalizację i kable energetyczne. Udokumentowano północną część wykopu. Układ nawarstwień i opis obiektu: na prawie całej długości (14,3 m) zadokumentowanego odcinka profilu wykopu 9, współczesną powierzchnię użytkową stanowił ciemnobrązowy ( 10 YR, 3/3) humus o grubości 8-20 cm (w-wa 1). Na odcinku 4,5 m profilu od strony południowej pod warstwą humusu leżała do głębokości 60 cm od powierzchni, warstwa ciemnożółtobrązowej próchnicy (10 YR, 4/6) zmieszanej z piaskiem i gruzem (w-wa 2). Na początku południowej części profilu pod warstwą 2 zlokalizowano obiekt 1/97.  Profil obiektu został odsłonięty w całości na głębokości 195,96 m n.p.m. Na profilu miał on około 1,4 m długości, jego północna krawędź, w przeciwieństwie do krawędzi południowej,  była niewyraźna, rozmyta. Miał on grubość ok. 20 cm i opadał lekko w dół w kierunku północnym. Obiekt wypełniony był zbitą bardzo ciemną, szarobrązową  próchnicą (10 YR, 3/2) zmieszaną z gliną. Ten materiał wypełniskowy sprawiał wrażenie poddanego działaniu wysokiej temperatury. Podczas doczyszczania profilu obiektu nie stwierdzono w nim materiału zabytkowego. Nad obiektem w warstwie 2 spoczywały soczewki gliny (warstwa 3). Na północ od obiektu 1/97, na głębokości 50 cm od powierzchni brała początek cienka (10 cm) warstwa piasku przemieszanego z gliną - warstwa 4. W warstwie tej wystąpiły większe i mniejsze kamienie oraz fragmenty renesansowego kafla piecowego (ryc. 19 ). Najniższą warstwą w tej części profilu była żółta glina przemieszana z próchnicą (w-wa 5), spoczywająca pod obiektem 1/97 i warstwą 4. W dalszej części wschodniej profilu ciągłość układu warstw 2, 4 i 5 została zakłócona przez warstwę bardzo mocnej spiaszczonej próchnicy wymieszanej z gliną w kolorze ciemnożółtobrązowym (10 YR, 4/4) - warstwa 6. Leżała ona pod warstwą humusu osiągając grubość w tej części profilu ok. 80 cm Spoczywał w tej warstwie duży kamień (głaz narzutowy). Kolejnymi zarejestrowanymi warstwami w kierunku północnym były: leżąca pod warstwą 6 na głębokości 60 cm żółtobrązowa próchnica (10 YR, 5/8) przemieszana z piaskiem i gliną - warstwa 8, oraz zalegająca pod nią warstwa żółtobrązowej próchnicy (10 YR, 5/6) zmieszanej z tłustą gliną - warstwa 9. W warstwie tej znaleziono jeden fragment ceramiki wczesnośredniowiecznej. Ciągłość warstw 6, 8 i 9 na krótkim odcinku została zakłócona przez betonowy wkop, który zalegał na całej głębokości profilu. Na wschód od betonowego wkopu w górnej partii profilu pod humusem wystąpiła krótka warstwa żółtego piasku zmieszanego z niewielką ilością próchnicy (w-wa 7). Warstwa 6 nadal ciągnęła się w kierunku północnym osiągając grubość 24 cm, lecz nie leżała bezpośrednio pod współczesnym humusem, gdyż rozdzieliła je warstwa 8, w którą warstwa 6 wchodziła klinowato. Na głębokości 40 cm ciągnęła się nadal warstwa 8, pod nią zaś - 9. Ich ciągłość jednak zostaje znowu przerwana poprzez warstwę gruzu i cegieł (w-wa 10). Za tym wkopem występuje w dalszym ciągu w kierunku północnym warstwa 9 i 8 oraz fragment warstwy 6. W dalszym odcinku północnym profilu warstwa 8 dochodzi do 90 cm grubości; pojawiają się również fragmenty warstwy 6: pod humusem i przy dnie wykopu. Podczas oczyszczania profilu warstw 8 i 6 znaleziono kawałki ceramiki późnośredniowiecznej. Na 14,3 metrze, licząc od strony południowej dokumentowanego profilu wykopu 9, wystąpiła na całej głębokości profilu pionowa płyta chodnikowa zakłócając ciągłość warstw 1, 6, 8. Za chodnikiem zarejestrowano zupełnie inny układ stratygraficzny i rodzaj warstw: w partii górnej wystąpiły poziome płyty chodnikowe o grubości 16 cm wraz z podsypka piaskową (w-wy 11 i 12), pod nimi zaś z kolei warstwa gruzu (w-wa 13).

 Do płyt chodnikowych przylegała warstwa gliny przemieszanej z piaskiem (w-wa 15). Pod warstwą gruzu na głębokości 50 cm leżała warstwa ciemnoszarego szlamu, a pod nim szara próchnica (10 YR, 5/1) zmieszana z piaskiem (w-wa 16).

W wykopie nr 9 nie zarejestrowano poziomu calca, musiał zalegać poniżej osiągniętego poziomu dna wykopu. Zarejestrowano wczesnośredniowieczną warstwę kulturową - warstwa 9. Była nią najniżej położona na odcinku 6,4 m - 12,3 m profilu warstwa próchnicy zmieszanej z tłustą gliną, w której wystąpiła ceramika wczesnośredniowieczna z XI/XII wieku (była to najstarsza warstwa wykopu 9). Spoczywające nad nią warstwy 8 i 6 były współczesnymi warstwami. Młodszymi od warstwy 9 były nawarstwienia w partii południowej profilu: warstwy 2, 3, 4, 5 oraz obiekt 1/97, ale zarazem były starsze od współczesnych nawarstwień: 6, 7, 8 (z uwagi na fakt, że to warstwa 6 przecina ciągłość warstw 2, 4, 5). Obiekt 1/97 stanowił prawdopodobnie pozostałość paleniska o chronologii raczej trudnej do ustalenia - brak w nim zabytków. Biorąc pod uwagę sąsiedztwo warstwy 4 - złoża wtórnego, w której wystąpiły fragmenty renesansowego kafla, nie wykluczone, że chronologia obu warstw jest bliska. Biorąc pod uwagę datowanie samego kafla - XVII wiek (patrz: niżej), wyznaczyłby on nam okres post quem dla daty powstania tych nawarstwień. W północnej części profilu wystąpiła stosunkowo współczesna warstwa gruzu i cegieł (w-wa 10), zaś wszystkie warstwy leżące nad nią (warstwy 8 i 6) są niezakłócone - tj. nie widać śladów ewentualnego wkopu pod usypanie warstwy 10. Wskazuje to jednoznacznie, że nawarstwienia 6 i 8 powstały już po utworzeniu tej warstwy 10, a więc są jak najbardziej współczesne. Na pewnym odcinku w części północnej profilu warstwa 6 nie jest ciągła i spoczywa nad warstwą 8 (jest więc od niej młodsza) oraz występuje pod tąże warstwą (co z kolei wskazywałoby, że jest starsza). Taki rodzaj układu stratygraficznego warstw wskazuje, że obie i tak współczesne warstwy powstały równocześnie w związku z zasypywaniem wkopu pod pobliski dom, obie więc mają charakter zasypiskowy.

         Reasumując - na podstawie analizy układu stratygraficznego i materiału zabytkowego występującego w poszczególnych warstwach uchwyconych na zachodnim profilu wykopu nr 9 należy stwierdzić, że (w kolejności chronologicznej) warstwa kulturowa nr 9 była najstarszą zarejestrowaną jednostką stratygraficzną w wykopie, o metryce wczesnośredniowiecznej. Być może późnośredniowieczną metrykę posiada warstwa 5, w każdym razie spoczywający na niej obiekt 1/97 i warstwa zasypiskowa 4 z kaflem renesansowym powstały po XVII w. Ich ciągłość przerywa współczesna warstwa 6 utworzona w wyniku zasypywania wkopu pod budynek (lata 20-30-te XX w.), podobnie jak i warstwa 8. Zupełnie najmłodszą część wykopu tworzyły nawarstwienia w końcowym, północnym fragmencie profilu (w-wy: 13, 14, 15, 16) Związane z budową bramy wjazdowej (lata 60-te XX w.)

  Wykop 10, profil północny (ryc. 17 ).

Wykop 10 położony był u zbiegu ulic Mostowej / Bolesława Chrobrego, miał długość tylko 7 m, szerokość 0,5 m Ukierunkowany był mniej więcej wzdłuż osi wschód-zachód. Teren w tej części ulic opadał minimalnie ze wschodu (194,92 m n.p.m.) na zachód (194,82 m n.p.m.). Wykop 10 osiągnął 1 m głębokości. Na profilu północnym w jego górnej części, na całej jego długości wystąpiły płyty chodnikowe o grubości 28 cm Pod nimi zalegała warstewka żółtego piasku - podsypka pod chodnik o grubości 10 cm Pod podsypką, na całej długości profilu wystąpiła warstwa żółtoszarobrązowej (10 YR, 5/6), mocno spiaszczonej próchnicy wymieszanej z gliną o grubości 62 cm . W warstwie tej znaleziono fragment późnośredniowiecznej ceramiki. Warstwa  nie była jednak średniowieczną warstwą kulturową, lecz nowożytną, wtórnie nawiezioną w związku z budową pobliskiego budynku.

W pobliżu ul. Kwiatowej wykonano nadzór archeologiczny przy wykonywaniu dwóch dołów pod słupy energetyczne. Miały one kształt zbliżony do kwadratu o boku 2,3 m i głębokości ok. 2,25 m Usytuowane były wzdłuż osi wschód-zachód. Doły te były oddalone względem siebie o 80 m; teren w tej części stanowiska opadał z kierunku zachodniego (190,3 m n.p.m.) w kierunku wschodnim (188,8 m n.p.m.). W obu przypadkach stwierdzono identyczny układ nawarstwień: warstwę ciemnobrązowej (10 YR, 4/3) próchnicy o grubości 50-60 cm oraz calec-żółtą glinę (10 YR, 7/8). W warstwie współczesnego humusu nie wystąpił  materiał zabytkowy. 

 Analiza materiału.

 -Kafle

W wykopie nr 9 w warstwie 4, odkryto 8 fragmentów renesansowych kafli piecowych, z czego prawdopodobnie 6 kawałków pochodziło z jednego pieca.  Wszystkie z nich należą do grupy tzw.  kafli złożonych, w skład której wchodzą okazy formowane w matrycach.

      Fragment kafla nr 1 (ryc. 19) po sklejeniu miał długość 24,3 cm i szerokość 10 cm, miał on kształt prostokąta, którego dłuższe boki wyznaczały górną i dolną krawędź, niestety komora kafla nie zachowała się. Stanowił on część kafla gzymsowego - cechą charakterystyczną takiego kafla jest ustawienie dolnej i górnej krawędzi płytki licowej w różnych płaszczyznach, a także nierówne ścianki komory. Płyta licowa tego typu kafli ma kształt prostokątny, formowano ją z dwóch części: jedną jej część tworzyła płaska płytka, drugą natomiast gzyms właściwy uformowany w postaci szerokiego okapu. Na płycie licowej omawianego kafla występuje ornament roślinny (stylizowane liście ?). Kafel został wykonany z gliny żelazistej, po wypale przybierającej kolor pomarańczowy, a głównym składnikiem domieszki schudzającej był drobno- i średnioziarnisty piasek. Ornament odciśnięto w matrycy, która była negatywem wzoru znajdującego się na licu kafla. Na omawianym kaflu na wewnętrznej stronie lica widoczne są ślady zagładzania i odcisków palców występujące w różnych układach. Te dwie kategorie śladów związane są z procesem odbijania ornamentu w matrycy. Głębokość i układ odcisków jest różny, można jednak stwierdzić, że powstały one wskutek nacisku opuszków palców lub całej dłoni na glinę. Przy formowaniu ornamentu omawianego egzemplarza garncarz stosował dwie nakładane na siebie warstwy gliny (-taki zabieg umożliwiał jednocześnie staranne odbicie reliefu i formowanie grubego lica, dzięki czemu kafel stawał się lepszym akumulatorem ciepła): kafel został podlepiony od strony wewnętrznej drugą warstwą gliny, także taśmę wlepiono w najbardziej głęboki negatyw wałka stanowiącego jeden z elementów gzymsu, wyrównując w ten sposób wewnętrzną płaszczyznę lica i wzmacniając najbardziej wysunięte jej partie.

       Zewnętrzna strona kafla pokryta jest zielonkawym szkliwem, co jest charakterystyczną cechą właśnie renesansowych kafli, dla których najczęściej stosowano ołowianą glazurę zieloną[19].

       Sama obecność kafla gzymsowego może świadczyć o prawdopodobieństwie, że piec z którego pochodził kafel, został wzniesiony na cokole; jak również, że mógł być to piec kilkukondygnacyjny postawiony na planie czworoboku[20]. W każdym razie obecność kafli gzymsowych zdobionych różnymi ornamentami przemawia za istnieniem pieców o stosunkowo dobrze rozbudowanej konstrukcji. Zastosowanie ornamentowanych kafli gzymsowych wpływało na podniesienie walorów estetycznych całej konstrukcji.

        Biorąc pod uwagę cechy technologiczne i ornament analizowanego kafla należy go datować ogólnie na okres renesansu. Co prawda typ kafla gzymsowego pojawił się na Śląsku już w połowie XV w., ale dopiero w XVI w. rozpowszechnił się na większą skalę. W tym okresie można także zaobserwować ich znaczne zróżnicowanie formalne. Dokładniejsze wydatowanie zabytku utrudnia fakt, że kafel został odkryty na wtórnym złożu. W każdym razie wątki ornamentacyjne skomponowane na bazie motywów roślinnych datuje się najwcześniej na 2 połowę lub koniec XVI wieku (potwierdzają to analogie z terenu Czech czy Moraw, gdzie kafle z motywami bardzo podobnymi datowane są na koniec XVI-XVII w.)[21]. Ogólnie więc datę powstania scharakteryzowanego kafla można określić na XVII wiek. Renesansowy kafel odkryty w wykopie 9 na ulicy Mostowej w Trzebnicy jest jak dotąd jedynym kaflem odkrytym w tym mieście pochodzącym z omawianego okresu. Najbliższą analogię z terenu Śląska stanowią dopiero kafle gzymsowe odkryte w Opolu [22]. Wagę odkrycia tego kafla podkreśla również niewielka ilość znalezionych do tej pory na Śląsku renesansowych kafli gzymsowych [23].

      Drugi typ kafla odkryty na ulicy Mostowej w wykopie 9 stanowi kafel narożny ( ryc. 20). Znaleziony jego fragment ma 11,5 cm długości, 5,7 cm szerokości i 0,5 cm grubości. Wykonany jest z gliny kaolinitowej, po wypaleniu przybierającej barwę kremową. Domieszkę schudzającą stanowił drobnoziarnisty piasek. Zewnętrzny narożnik utworzony  przez oba lica zalepiono odpowiednio wyprofilowaną taśmą gliny, w celach dekoracyjnych karbując ją.

Na wewnętrznej powierzchni lica zachowały się ślady tkaniny powstałe na skutek procesu odbijania niezachowanego ornamentu w matrycy. Biorąc pod uwagę wyraźny związek pomiędzy konstrukcją kafli narożnych a wyglądem całego pieca, można stwierdzić, że sama obecność tych kafli daje podstawy do przyjmowania, że przynajmniej jeden z elementów pieca był postawiony na planie czworoboku [24]. Prawdopodobnie kafel ten pochodził z innego pieca niż opisany wcześniej kafel gzymsowy, świadczyłby o tym inny rodzaj użytej gliny, brak zielonkawej glazury. Podobnie jak poprzedni kafel, tak i ten jest jedynym przykładem kafla renesansowego z Trzebnicy i należy go datować na XVII wiek. Najbliższe analogie do opisanego kafla występują w innych śląskich miastach - Dzierżoniowie, Chojnowie [25]. 

     Zdecydowana większość kafli datowanych od 2 połowy XV w. do połowy XVII w. pochodzi przede wszystkim z zamków [26], jednak w przypadku nowo odkrytych kafli w Trzebnicy najprawdopodobniejszym miejscem ich pierwotnego występowania może być pobliski klasztor cysterek, ewentualnie jakiś bogaty trzebnicki dom mieszczański. Zastanawia tylko fakt dość  znacznego oddalenia miejsca znalezienia kafli od domniemanych miejsc występowania renesansowych pieców (odległość ok. 1 km) oraz wiejski charakter stanowiska. Niewykluczone, że w okolicy obecnej ulicy Mostowej znajdowało się wysypisko gruzu (m.in. piecowego),  którego część  trafiła do warstw traktowanych jako nowożytne. Gruz pochodzący z rozbiórki pieców w większości przypadków pozostawał jednak na miejscu [27]. Sugerowałoby to, że fragmenty kafli renesansowych odnalezione przy ulicy Mostowej w Trzebnicy wskazują na możliwość funkcjonowania w tym rejonie w XVII wieku jakiejś pracowni rzemieślniczej produkującej kafle dla odbiorcy z Trzebnicy.

Ceramika.

 Łącznie znaleziono 6 fragmentów średniowiecznej ceramiki.

Wykop 8, warstwa 7:

-1 mały fragment brzuśca datowany na wczesne średniowiecze - koniec XII/XIII w. (rys. 18 E).  Widoczne ślady obtaczania, domieszka średnioziarnistego piasku; sposób wykonania, rodzaj domieszki i wypał każą datować ten fragment na wyżej wspomniany okres oraz wskazują, że jest to słaby technologicznie materiał -  można go określić jako tzw. „wiejski wyrób”[28].

Wykop 7, warstwa 2:

- fragment brzuśca naczynia średniowiecznego z XIV/XV w (rys. 18 A), należącego do grupy technologicznej C (tzw. ceramika kremowa). Grupa ta obejmuje naczynia wypalone w atmosferze utleniającej, co nadało im barwę kremową, kremowożółtą i ich odcienie. Glina schudzona drobnoziarnistym piaskiem; naczynia tej grupy były lepione na kole i formująco obtaczane [29].     

Wykop 9, warstwa 9:

-fragment brzuśca naczynia wczesnośredniowiecznego z XI/XII w. (rys. 18 C). Ceramika obtaczana, uformowana z jasnej gliny z domieszką miki oraz drobno- i średnioziarnistego piasku. Występuje ornament dookolnych, poziomo rytych linii o nierównej powierzchni pracującej. Była to najstarsza ceramika znaleziona podczas nadzoru archeologicznego na terenie „Polskiej Wsi”.

Wykop 9, materiał uzyskany podczas oczyszczania profilu warstw 6 i 8:

-fragment brzuśca naczynia średniowiecznego z XIV/XV w. (rys. 18 F) należącego do grupy technologicznej B (tzw. ceramika stalowoszara lub siwa). Ceramika tej grupy określana jako późnośredniowieczna, pojawiła się w XIII w. na Śląsku jako efekt oddziaływań kulturowych z terenów Europy Zachodniej. Naczynia tej grupy wykonywano na kole prawie wyłącznie techniką taśmowo-ślizgową. Po wypale ceramika tej grupy uzyskiwała kolor stalowoszary bądź siwy. Jako podsypki używano wyłącznie piasku. Pojawienie się na Śląsku tej grupy ceramiki wiązane jest z kolonizacją niemiecką [30].

-fragment dna naczynia średniowiecznego z XIV w. (rys. 18 D ), należącego do grupy technologicznej B (patrz wyżej).

Wykop 10, warstwa 3:

-fragment części dennej naczynia średniowiecznego - patelni z XIV-XV (rys. 18 B ), należący do grupy technologicznej E. Grupa ta skupia naczynia obtaczane i toczone na kole, na ogół cienkościennych z gliny tłustej lub schudzonej domieszką drobnoziarnistego piasku.  Cechą wyróżniającą tej grupy jest glazura pokrywająca powierzchnię wewnętrzną naczynia. Materiał ceramiczny zaliczany do grupy E stanowi w obrębie nawarstwień średniowiecznych tylko kilka procent wszystkich ułamków naczyń [31].

Podsumowanie.

^ă Bogdan Bobrowski